Kur'an'ın manasının musikisini dinlemeye, dinlerken de vecde gelerek coşkuyla raks etmeye ve dönmeye Sema denir.
Sema eden derviş kendi gönlünün etrafında dönerek kötü duygulardan arınır; çünkü dönen cisim . Kendinden olmayan şeyleri dışarıya fırlatır. Bunun anlamı da kalbe küfrü sokmayaycaksın, girmişse de atacaksın demektir.
Sema kainatın oluşumunu, insanın alemde dirilişini Yüce Yaratıcıya olan aşk ile harekete geçişini ve kulluğunu idrak edip ''insan-ı kamil''e doğru yönelişini ifade eder.
Benliğinden ölü olan Mevlevi dervişinin başındaki sikkesi mezar taşı, giydiği tennuresi kefeni, sırtındaki hırkası kabridir.
Semahane ise kainattır, sağ tarafı görünen ve bilinen madde alemi, sol taraf mana alemidir.
Abdestlerini alan semazenler, canlar, baş keserek semahaneye girerler, kıdemlerine göre kenarlarda dizilerek yerlerini alırlar. En kıdemli yer, şeyhin postuna en yakın olan yerdir.
Post, Allah'ın kamil insandaki tecellisinin maddi ifadesidir. Şeyhin postu kızıl renkte olur. Güneş gurub ederken kızıl renge büründüğü ve Hz. Mevlana da güneşin gurub ettiği sıralarda Hakk'a vasıl olduğu için kızıl renk 'vuslat rengi' olarak benimsenmiştir. Ölümün ahirete doğuş ve ahiret gerçeği ile bir araya geliş inancıyla da kızıl renk, ayrıca huzur ve tecelli rengi sayılmıştır.
Sema, Naat-i Şerif'le başlar. Naathan, naati ayakta ve sazsız okur, bu edebi anlatır. Naati, kudüm ve darbları izler. bu yüce yaratıcının kainata 'ol' emridir. islam inanışına göre Allah, insanın önce cansız bedenini yaratmış, sonra ona kendi ruhundan üfleyerek diriltmiştir. Naatten sonra yapılan ney taksimi işte bu ilahi nefesi temsil eder.
Taksimden sonra peşrevin başlaması ile şeyh efendi ve semazenler, sema meydanında sağdan sola doğru (dünyadan ahirete) dairevi bir yürüyüşle başlarlar. sema maydanını üç kez dolaşmaktan ibaret olan bu yürüyüşe 'Devr-i Veledi' denir. Bu esnada semazenler, postun önünde birbirlerinin yüzüne bakıp başkestikleri ve birbirlerini saygıyla selamladıkları için Mevlevi ayini Mukabele kelimesi ile anılmıştır.
Semazenlerin birbirlerine üç kere selam vererek, bir peşrevle dairevi yürüyüşüne de 'Sultan Veled Devri' denilir ki; şeyh ve bütün semazenler içlerinden 'Allah' diyerek, kalkarlar. Devr-i Veledi'ye başlamak üzere bu kalkış ölümden önce sur sesiyle dirilmeye, benlikten sıyrıldıktan sonra 'Gerçek Varlık'ta hayat bulmaya yönelmenin simgesidir.
Sema meydanının sağ tarafından post hizasına gelen semazen, Hatt-ı İstiva'ya basmadan ve posta sırt çevirmeden dönerek karşıya geçer.Böylece arkasından gelen semazenle karşı karşıya gelir.Bir an göz göze gelen iki derviş, aynı anda öne doğru eğilerek birbirlerine başkeserler. Buna Mukabele denir.Hatt-ı İstivanın, Mutlak Varlık Alemi'ni simgeleyen bu noktasında yapılan niyazla Rabb'in insandaki zuhuru takdis edilmiş olur.Üçüncü devrin sonunda şeyh efendinin posttaki yerini almasıyla Devr-i Veledi tamamlanır.
Kudümzenbaşının Devr-i Veledi'nin bittiğini ikaz eden vuruşları ile neyzenbaşı kısa bir taksim yapar ve ayin çalınmaya başlar.Semazen üzerindeki siyah hırkayı (yokluk) çıkararak, sembolik olarak hakikate doğar, kollarını bağlayarak bir rakamını temsil eder. Böylece Allah'ın birliğine şehadet eder. Semazenler şeyhin elini öperek izin alırlar ve samaa başlarlar.
Sema her birine 'Selam' adı verilen dört bölümden oluşur.Selamın manası ise insanın kendi kulluğunu idrak etmesidir. 1. Selam; Allah'ın kudreti karşısında hayranlık duymayı, 2. Selam; bu hayranlık duygusunun aşka dönüşmesini, 3. Selam; kulluğa dönüşü, 4. Selam ise; Allah'ın manasını haissettikten sonra bu manayı Kur'an gibi sırlar içinde halka anlatabilmektir.
4.Selam'ın başlaması ile şeyh efendi de hırkasını çıkarmadan ve kollarını açmadan semaa girer.Postundan sema meydanının ortasına kadar dönerek gelir ve yine dönerek postuna gider. Buna 'Post Semaı' denir. Burası Mevlana'nın ve onun yolunu temsil eden kişinin makamıdır.Mürşidin semaya katılışı kulluğa dönüşü temsil eder. Burada 4. Selam bitmiş, Son Peşrev ve Son Yürüksemai çalınmış, son taksim yapılmaktadır.Şeyhin posttaki yerini almasıyla Son Taksim biter ve Kur'an-ı Kerim'den bir bölüm okunur. Son dualar, Allah'ın adı olan 'HU' nidaları ile son selamlaşmalarla Sema Töreni sona erer.
Sema bir raks değildir; öyle bir haldir ki insan o halde kendi varlığından geçer.
